«Εἶς ἐμοί μύριοι, ἐάν ἄριστος ἦι»
(ο ένας,
για μένα, ισοδυναμεί με δέκα χιλιάδες, εάν είναι άριστος)
Ηράκλειτος
Θα προσπαθήσουμε να εντρυφήσουμε στο νόημα της φράσεως του
αρχαίου σοφού και να διερωτηθούμε για τη σημασία της στην εποχή μας. Αρχικά, πώς αξιολογούμε σήμερα και με
ποια κριτήρια έναν άνθρωπο ως άριστο και
πώς ο Ηράκλειτος στην εποχή του; Εάν,
κατά κάποιον τρόπο, ο αρχαίος σοφός αντιπαραθέτει στον έναν, δέκα χιλιάδες, το κάνει για να αναδείξει τη
σημασία και να υπογραμμίσει την αξία του ενός, με την προϋπόθεση ότι είναι,
κατά την προσωπική του άποψη, άριστος. Φυσικά, δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον
άριστο ανεξάρτητα από το ήθος, την αυτογνωσία και τον αγώνα για την κατάκτηση
των αρετών. Το μηδέν άγαν, το γνώθι σαυτόν, το παν Εν, οδηγούν σε μια
πνευματική κορυφή που αποδίδει στη
συνειδητότητα της Ενότητας. Η αναφορά του Ηράκλειτου είναι σχετική με τη συνειδητότητα
της σχέσεως του ενός με το όλον, σύμφωνα με την ολιστική κοσμοθεωρία. Άραγε, τι
στερούνται οι μύριοι που το κατέχει ο άριστος; Μήπως, είναι δυνατόν όσοι
συντάσσονται σ’ έναν κοινό τρόπο σκέψεως και ζωής να διατηρούν τη δική τους
ιδιαιτερότητα και αυτονομία ή να διατηρούν τη ψυχή και τη συνείδησή τους σε
εγρήγορση;
Εφόσον, η γραμμική αντίληψη του χρόνου έδωσε στην εποχή
μας το συμβατικό τρόπο σκέψεως και την αντίστοιχη φιλοσοφία ζωής κατά την οποία
η ζωή έχει αρχή με τη γέννηση και τέλος με το θάνατο, υπερτονίζεται το
βιολογικό στοιχείο κι ο άνθρωπος παραμένει στον αγώνα της επιβιώσεως και της
εγκοσμιακής καταξιώσεως. Δεν ανατρέχει στην αιώνια ιδιότητα της ψυχής και της
συνειδήσεώς του, δεν αναζητά την αλήθεια της υπάρξεώς του και γι’ αυτό το λόγο
δεν γνωρίζει και ούτε ενδιαφέρεται να γνωρίσει την ιδιαιτερότητά του που τον
καθιστά πρόσωπο, κατά συνέπεια αυτοπεριορίζεται και δεν αποκτά την ανάλογη
γνώση περί του Εαυτού. Ακολουθεί τον μαζικό τρόπο σκέπτεσθαι που λειτουργεί
αλλοτριωτικά και τον αποσπά από τη συνείδηση και τη μνήμη. Η ένταξή του στο
συμβατικό τρόπο ζωής του παρέχει μια ψευδαίσθηση συντροφικότητας, η οποία όμως διαλύεται
μέσα από τις δοκιμασίες και μένει ο άνθρωπος μόνος. Μη έχοντας επίγνωση της
μοναδικότητάς του, ο ίδιος δεν γνωρίζει την προσωπική συνειδησιακή επαφή με τη
ζωή, η οποία συνάπτεται στο παρόν. Υποκείμενος στις ανάγκες του, άγεται και
κυριαρχείται από αυτές και συμπεριφέρεται άλλοτε αμυνόμενος κι άλλοτε επιτιθέμενος είτε από
φόβο, είτε από την πλάνη. Έτσι, είναι φανερό ότι γίνεται προϊόν εκμεταλλεύσεως,
από τα συστήματα και τις εξουσίες. Ενώ ο άριστος που θέτει το δίκαιο και την
αλήθεια υπεράνω και της ίδιας της ζωής του, δεν υποτάσσεται σε καμία
επιβαλλόμενη επέμβαση, δεν χειραγωγείται, μένει ελεύθερος για το λόγο ότι δεν
κυριαρχείται ούτε από το ένστικτο της επιβιώσεως.
Ο άριστος πάντοτε εδιώκετο. Το γεγονός ότι δεν γίνεται
παράδειγμα προς μίμηση, αλλά μάλλον προς αποφυγή κι ακόμα περισσότερο πρόκληση
που ενοχλεί, καθυστέρησε την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Ο Ηράκλειτος δίκαια του
απονέμει τα εύσημα, αν σκεφτούμε ότι με τη στάση του, ο άριστος επιχειρεί την
αφύπνιση των συνειδήσεων. Ασφαλώς, η υπεροχή του αρίστου οφείλεται σε ηθικές
κατακτήσεις ως αποτέλεσμα υπερβάσεων, οι οποίες
έρχονται σ’ αντίθεση με τη φυγοπονία που υπαγορεύει το ένστικτο της
επιβιώσεως από το οποίο κυριαρχείται το ατομικό εγώ. Ο μαζικός τρόπος
σκέπτεσθαι φαινομενικά ενώνει τους ανθρώπους σ’ έναν κοινό τρόπο ζωής, στην πραγματικότητα δεν τους ενώνει αλλά
τους εξομοιώνει! Ουσιαστικά, αποβαίνει συντελεστής χωριστικότητας, καθώς το ατομικό εγώ δεν βρίσκεται σε κοινωνία
σχέσεως με το έτερο ατομικό εγώ. Έτσι, ενώ απαλείφονται οι ιδιαιτερότητες, διατηρείται η
χωριστικότητα καθώς τα όρια ανάμεσα στο δικό μου και το δικό σου υπάρχουν και συνεπώς
παραμένουν τα αίτια που υποθάλπουν την Ενότητα. Οι άνθρωποι βιάζονται να
γευθούν τις παροδικές απολαύσεις της ζωής, την οποία αντιλαμβάνονται με τις
αισθήσεις τους ως ένα φαινόμενο που έχει αρχή και τέλος. Ο καθένας παραμένει
στην έγκλειστη ατομικότητα, την οποία δεν διασπά ώστε να επικοινωνήσει με τον
άλλον δια μέσω της αλήθειας και του δικαίου. Τα χαρακτηριστικά αυτά αφορούν την
περιορισμένη αντίληψη, η οποία καθίσταται γνώρισμα των πολλών, των μυρίων που
ενδεικτικά παραθέτει ο Ηράκλειτος. Ωστόσο, άξιο να προσέξουμε είναι, ότι το
ίδιο γνώρισμα, που αποτελούσε ιδίωμα του ατόμου και των πολλών θα το
συναντήσουμε και σήμερα, την απουσία προσωπικής ευθύνης και ηθικού
προσανατολισμού.
Όσο για τα γνωρίσματα του αρίστου, θα τα διερευνήσουμε,
έχοντας υπ’ όψιν μας ότι ο άριστος ανάμεσα στους πολλούς που ακολουθούν έναν
κοινό τρόπο σκέψεως και ζωής, αποτελεί εξαίρεση. Αν και σκέφτεται μ’ έναν τρόπο
προσωπικό, ωστόσο δεν αγνοεί τους άλλους, για τους οποίους εργάζεται και θυσιάζεται.
Πρόκειται για μια ολοκληρωμένη ανθρώπινη οντότητα, ενώ είναι οικουμενικός,
παράλληλα ανήκει στην αιωνιότητα.. Αυτά τα συμπεράσματα είναι εύκολο να συνάξει
κανείς από τη μελέτη των βιογραφιών των ιστορικών προσωπικοτήτων που δόξασαν
την Ελλάδα και τον πολιτισμό. Το ερώτημα είναι, αν ο άριστος έρχεται σ’ αυτόν
τον κόσμο ως ολοκληρωμένη προσωπικότητα ή γίνεται στην πορεία. Αυτό είναι
δύσκολο να το απαντήσουμε, καθώς διαφεύγει της δυνατότητάς μας να προσεγγίσουμε
την άχρονη ιδιότητα της ψυχής και της συνειδήσεως. Μπορούμε όμως να
κατανοήσουμε το λόγο για τον οποίο δεν είναι εύκολο να αποτελέσει πρότυπο για
τους πολλούς που κατέχονται από το
ένστικτο και συνεπώς διατηρούν και το φόβο και την επιθετικότητα. Ως γνωστόν οι
αρετές αποδίδονται δια μέσω δοκιμασιών και η γνώση του εαυτού διαμέσου των
υπερβάσεων. Έτσι, είναι φυσικό να μην αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση. Ωστόσο,
αυτές οι μορφές συνιστούν τον πολιτισμό, διαθέτουν
τον ιθύνοντα νου, συνεπώς έχουν τη δυνατότητα να κατευθύνουν ορθά, να παίρνουν
δίκαιες αποφάσεις και να έχουν τη διάκριση του σωστού και του λάθους, ανά πάσα
στιγμή, σε οποιοσδήποτε συνθήκες.
Το θέμα αυτό «Η
αξία του ενός ως απαρχή της αλλαγής» είναι άξιο να μας προβληματίσει, ιδιαίτερα
στην εποχή μας που τα σημάδια των καιρών δεν είναι ευοίωνα. Εδώ κυοφορείται μία
ελπίδα, η οποία συντάσσεται πλέον με τις αξίες, με την ελευθερία και με την αξιοπρέπεια
του ανθρώπου. Αξίζει να πιστέψουμε σ’ αυτή ώστε να μπορούμε να οραματισθούμε
ένα άλλο μέλλον. Η αυτογνωσία δεν έχει συντελεσθεί εφόσον βρίσκεται ο άνθρωπος
σε χαμηλά επίπεδα. Οι άριστοι μας δίνουν το πρότυπο, την ιδανική μορφή στην
οποία μπορεί να φθάσει άνθρωπος μέσα από την αυτογνωσία του.
Αλκμήνη Κογγίδου
Ποιήτρια-δοκιμιογράφος
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου